Maria Balteira, Castaña e Soliña, A historia de tres mulleres de armas tomar

Lara Rozados . Un libro que se vén de publicar lembra a tres Marías sepultadas pola historia, unha foi trobadora, outra liderou unha revolta medieval e a terceira foi queimada por bruxa
Reloxo 26.04.2009 | 08:02
TAGS: maria Balteira , Maria Soliña , María Castaña ,

Maria Soliña recreada nunha peza de cerámica, e María Balteira recreada nun gravado de Luís Seoane



Unha deixou o fogar, no século XIII, para ir polas cortes reais, arrodeada de trobadores, aínda que a literatura medieval só nola fixese chegar a través do escarnio. Outra liderou unha revolta no Lugo do século XIV, e mesmo hai quen cuestiona a súa existencia, até o punto de pensar que é un ser mítico. E a terceira foi xulgada pola Inquisición como bruxa, e queimada nunha praia do Morrazo no XVII. Nunca se fala da súa vida real nin do interese económico da Igrexa en axustizala. Son María Balteira, María Castaña e María Soliña: Tres mulleres galegas de armas tomar é o título do volume editado por Baía, na súa colección Retallos de historia, que achega outra visión sobre estas mulleres, sobre os seus contextos históricos, e sobre a necesidade de mirar a Historia con outros ollos.

As autoras do volume, Guillermina Domínguez Touriño (profesora de historia) e Felicia Estévez Salazar (profesora de lingua e literatura galegas), acometeron este proxecto, empezando pola difícil tarefa de atopar fontes documentais. “Non hai nada: son tres mulleres anónimas, na Historia dos homes non aparecen”, di Felicia Estévez. Os testemuños son escasos: de María Balteira, o testamento que fixo para deixarlle os seus bens ao Mosteiro de Sobrado, e, iso si, o corpus de cantigas de escarnio en que aparece; María Soliña, a través da inquisitoria en que estaba recollidos os testemuños contra ela, e María Castaña “a través da tradición oral, porque non había máis nada”, explica Felicia.

En tempos de María Castaña...

Foi considerada un mito, mesmo aparece como tal no Dicionario de seres míticos galegos. Apenas hai fontes que testemuñen a súa existencia: só un documento sobre unha doazón súa á Catedral de Lugo en 1348. Ela, xa viúva, e os seus fillos, Gonçalvo Çego e Afonso Çego, acordan doarlle ao bispo Pedro López de Aguiar as súas terras e bens de San Pedro de Cereixa (na Pobra do Brollón), para emendar o agravio cometido contra o bispo (mataran o seu mordomo). Guillermina Domínguez observou as condicións históricas dun século marcado pola fame e a peste, a violencia social e unha brutal opresión sobre as mulleres.

“María Castaña atráeme moito, como medievalista”, sinala. Explica que abordaron mitos semellantes noutras culturas, coma o de Mary Auburn (do relato irlandés A batalla dos paxaros). “Non hai documentación, pero eu tentei abordar o Lugo desa época, ver que pasaba para que a cidadanía se rebelase contra a Igrexa. Ela defendeu o que era dela, hai un documento concreto que testemuña como ela e os fillos matan ao mordomo do bispo. Pero seguramente houbese moitas outras Marías Castañas...” Sinala que, malia este contexto hostil, as mulleres tiñan un papel activo durante o medievo. “En Ourense hai moita documentación dos séculos XIII, XIV e XV, de mulleres que denunciaban malos tratos, mesmo divorcios pactados de mutuo acordo. Houbo mulleres transgresoras...”.

Nas épocas en que os homes non estaban presentes, levaron adiante fogares e negocios: “eran propietarias, herdeiras e vinculeiras. Tiñan gremios en Compostela (non se lles permitía participar no gremio de cambeadores). Había agremiadas e mesmo mestras: os homes marchan ás Cruzadas, e moitas mulleres tomaban as rendas, iso si, coa condición de non casar. Só podían facelo cun home do mesmo gremio, para que el collese o negocio. Por iso non casaban”.

O convento chegaba a ser, nalgúns casos, unha liberación, fronte ao matrimonio e á posibilidade de mesmo morrer de parto. “Eran lugares de acceso á cultura”, explica Estévez. “Posteriormente, as abadesas, baixo o poder do Arcebispado, deixaron de poder saír á rúa. Fixéronse entón conventos de clausura, decisión das autoridades eclesiásticas para que aquelas mulleres non visen máis varón que o confesor”.

María Balteira e a mirada do escarnio

María Balteira, con nome propio, é a muller que máis aparece nas cantigas. De escarnio, iso si. “As mulleres destas cantigas son as reais”, explica Estévez: “a Senhor das cantigas de amor é a muller tan idealizada que non se pode chegar a ela (así como nas cantigas provenzais si que chega a haber contacto con elas). As das cantigas de amigo son rapazas novas, preto da natureza, chorando a ausencia do namorado... Pero as mulleres reais son as que saen nas cantigas de escarnio, falando exclusivamente delas en termos sexuais pexorativos”.

Poucas veces unha persoa inspirou tanta escrita, que mesmo chega ao século pasado: escribíronlle Lorenzo Varela, Manuel María, Darío Xohán Cabana, Álvarez Blázquez (no Cancioneiro de Monfero) e Marica Campo, na obra teatral Confusión e morte de María Balteira. “Dende Afonso X até o último dos trobadores falan de María Balteira”, salienta Estévez. “Pero aparece sempre como prostituta sen máis: nas cantigas de escarnio non hai tabú ningún para falar do sexo, mais as mulleres están totalmente deostadas. Hai unha dobre moral que dura até hoxe”. Pero ela marchou do fogar para dedicarse á arte, nun mundo de homes: “tiraba con bésta, xogaba, bailaba, tocaba, e podemos supoñer que comporía. Se estas mulleres estaban todo o día arrodeadas de trobadores, quen di que elas non compuxesen tamén cantigas? Mesmo na sétima partida de Afonso X fálase de xograresas. Non hai máis documentación, pero sería un tema interesante para investigar. Na literatura medieval aparecen as mulleres como obxecto, pero non como autoras. Haberá que buscalas”, apunta Felicia Estévez.

A Inquisición e María Soliña
Ilustración de María Soliña: Uqui Permui

“De María Soliña escoitamos moitas cousas, pero non se afonda en por que estas mulleres que quedaron viúvas (cando os turcos invadiron a Ría de Cangas no XVII) e tiñan dereitos de presentación da Igrexa eran as máis denunciadas como bruxas. Como unha muller aos 66 anos, logo de vivir toda a vida nunha vila, é acusada de bruxa? A que intereses responde? Non era cuestión de que fosen bruxas, malia que as crenzas populares se ofusquen aí. Detrás hai algo máis poderoso: intereses económicos da Igrexa. Técese toda esa escuridade na vida delas para que queden como meigas, como tolas”, sinala Estévez.

María Soliña estaba casada con Pedro Barba, e del herdou unha facenda importante e dereitos de presentación en San Martiño de Moaña e San Cibrán de Aldán (unha concesión pola que o titular podería participar dos beneficios dunha igrexa que se levantase en terras da súa propiedade, coma esmolas, décimos...). En 66 anos da súa vida ninguén a denunciou, pero cando quedou viúva, comezou a persecución da xustiza segrar para lle retirar o dereito de presentación. “Non era complexo amedrentar mulleres viúvas, empobrecidas e coas penurias e cargas que lles tocou vivir, para apoderarse do pouco que lles quedaba”, podemos ler no libro. As torturas do Santo Oficio serviron para quedar coas pertenzas das chamadas bruxas.
‘Se non o facemos ninguén o fará por nós’
As autoras do libro sinalan que o obxectivo deste estudo, non é facer historia compensatoria: “a Historia non podería desenvolverse se as mulleres non estivesen aí. Traballaron e tiveron papeis activos sempre. A cuestión é o recoñecemento, que a Historia se reescriba como Historia de homes e mulleres, non que teñamos que construír unha historia paralela. Coma se houbese a Historia da Humanidade, que é masculina, e a outra, que é de menor categoría”, afirma Felicia Estévez. Guillermina Domínguez, pola súa parte, sinala “na Historia de Galiza hai moitas escuridades. A Igrexa ten moita documentación que aínda non é accesíbel. Eu preparei materiais para o ensino, sobre Historia da Arte, incluíndo as mulleres, e non interesaron. Pero a primeira batida forte da Revolución francesa é cando as mulleres botan abaixo a reixa do Rei”.

Como docentes, topan aínda un auténtico ermo no que se refire aos materiais curriculares: “os temarios son os mesmos que hai vinte anos”, explica Estévez. “Cambiou por exemplo a definición de soldadeira nos libros de literatura galega. Antes aparecía como “muller de dubidosa moralidade”, e no instituto fixéramos unha protesta a unha editorial para que cambiase esa definición”. Pero polo demais, as mulleres non aparecen nos libros. “O natural sería que saísen nos currículos normais, non que sexa o traballo voluntario do profesorado o que inclúa estas materias”.

Escolleron para abrir o libro unha frase de Louise Otto Peters: “a historia de todos os tempos, e a de hoxe, especialmente, ensínanos que (...) as mulleres serán esquecidas se elas se esquecen de pensar sobre si mesmas”. Cando a cosmovisión hexemónica (tanto na Historia como na literatura, na filosofía ou na arte) segue a ser aínda profundamente androcéntrica, queda moito que facer. “Para pensar sobre nós mesmas precisamos o feminismo, cuestionalo todo”, salienta Domínguez. “Temos que aprender a revisar, a reler as fontes. É como se pretendes estudar a historia de América sen a historia da escravitude negra”.